Ngày đăng: 01-04-2025
TT.CHG - Đông Nam Á nằm trên Vành đai lửa Thái Bình Dương, khu vực có hoạt động địa chấn mạnh mẽ, do đó, các quốc gia trong khu vực thường xuyên đối mặt với nguy cơ động đất. Chính vì vậy, việc triển khai hệ thống cảnh báo sớm để giảm thiểu thiệt hại và bảo vệ tính mạng, tài sản của người dân là hết sức quan trọng.
Đông Nam Á nằm trên Vành đai lửa Thái Bình Dương, khu vực có hoạt động địa chất mạnh mẽ, khiến các quốc gia trong khu vực thường xuyên đối mặt với nguy cơ động đất và sóng thần. Việc triển khai các hệ thống cảnh báo sớm đóng vai trò quan trọng trong giảm thiểu thiệt hại về người và tài sản.
Tại Nhật Bản, hệ thống cảnh báo động đất sớm (EEW) được xem là một trong những hệ thống tiên tiến nhất trên thế giới, được phát triển và vận hành bởi Cơ quan Khí tượng Nhật Bản (JMA). Hệ thống EEW hoạt động bằng cách phân tích sóng P – loại sóng địa chấn đầu tiên phát ra từ trận động đất, ngay khi các cảm biến phát hiện sự xuất hiện của sóng này. Điều này giúp cảnh báo trước cho người dân và các cơ quan chức năng, từ đó giảm thiểu thiệt hại do động đất gây ra.
Hàng nghìn cảm biến địa chấn được lắp đặt trên khắp lãnh thổ Nhật Bản, ghi nhận những rung động ban đầu từ trận động đất và ngay lập tức gửi dữ liệu về trung tâm xử lý của Cơ quan Khí tượng Nhật Bản (JMA). Tại đây, các chuyên gia và hệ thống tự động nhanh chóng phân tích vị trí tâm chấn, độ sâu và cường độ của trận động đất.
Khi các tín hiệu cho thấy nguy cơ gây thiệt hại, hệ thống cảnh báo động đất sớm (EEW) sẽ lập tức kích hoạt cảnh báo qua nhiều kênh thông tin khác nhau, bao gồm truyền hình, phát thanh, ứng dụng điện thoại, tin nhắn, bảng điện tử và loa phóng thanh công cộng.
Không chỉ dừng lại ở việc cảnh báo cho người dân, hệ thống còn được tích hợp với các cơ sở hạ tầng trọng yếu. Các tuyến tàu cao tốc Shinkansen, nhà máy điện và các tòa nhà cao tầng có thể tự động dừng hoạt động, ngắt điện hoặc kích hoạt hệ thống an toàn ngay khi nhận được cảnh báo từ hệ thống EEW.
SASMEX trở thành hệ thống cảnh báo sớm địa chấn đầu tiên trên thế giới phát sóng công khai các cảnh báo địa chấn tới người dân thông qua hệ thống phát thanh và truyền hình. Ảnh minh họa
Tại Mexico, hệ thống cảnh báo động đất Mexico (SASMEX) được coi là một trong những hệ thống cảnh báo sớm động đất tiên tiến và hiệu quả nhất thế giới. Vận hành bởi Trung tâm Đăng ký và Dụng cụ Địa chấn (CIRES), SASMEX đóng vai trò then chốt trong việc giảm thiểu thiệt hại về người và tài sản do động đất gây ra tại quốc gia này.
Ra mắt vào tháng 8/1991, SASMEX đã trở thành hệ thống cảnh báo sớm địa chấn đầu tiên trên thế giới phát sóng công khai các cảnh báo động đất tới người dân qua hệ thống phát thanh và truyền hình, giúp cộng đồng chủ động ứng phó và giảm thiểu tác động của thiên tai.
Tại Hoa Kỳ, hệ thống cảnh báo động đất sớm ShakeAlert, được vận hành bởi Cục Khảo sát Địa chất Hoa Kỳ (USGS), là công cụ quan trọng giúp giảm thiểu tác động của động đất. ShakeAlert cung cấp cảnh báo kịp thời, cho phép người dân và các hệ thống tự động thực hiện các biện pháp bảo vệ trước khi xảy ra các rung lắc mạnh.
Ở Đài Loan (Trung Quốc), hệ thống cảnh báo động đất sớm (EEW) do Cục Khí tượng Trung ương (CWB) vận hành đóng vai trò quan trọng trong việc giảm thiểu thiệt hại do động đất, đặc biệt tại hòn đảo này thường xuyên phải đối mặt với các hoạt động địa chấn mạnh. Sau trận động đất thảm khốc năm 1999, khiến hơn 2.400 người thiệt mạng, Đài Loan (Trung Quốc) đã tập trung phát triển và tích hợp hệ thống EEW vào chiến lược phòng chống thiên tai quốc gia. Hệ thống sử dụng mạng lưới cảm biến địa chấn dày đặc để phát hiện sớm các rung chấn và đưa ra cảnh báo kịp thời.
Trong thời đại số, điện thoại thông minh đã trở thành công cụ hữu ích trong việc nhận cảnh báo sớm về động đất. Một số ứng dụng tiêu biểu như MyShake (sử dụng cảm biến gia tốc trong điện thoại để phát hiện rung chấn), Earthquake Network (cảnh báo sớm dựa trên dữ liệu cộng đồng), và LastQuake (cung cấp thông tin toàn cầu và cho phép người dùng chia sẻ cảm nhận).
Ngoài ra, các ứng dụng như Earthquake Alerts Tracker và Earthquake Zone cung cấp bản đồ động đất theo thời gian thực và các thông tin kỹ thuật quan trọng như tâm chấn, độ sâu và cường độ. Đây là những giải pháp dễ tiếp cận, góp phần tăng cường năng lực phòng tránh thiên tai cho người dân.
Việt Nam không nằm trực tiếp trên vành đai lửa, nhưng vẫn chịu ảnh hưởng từ các đứt gãy nội địa và lan truyền địa chấn từ Myanmar, Trung Quốc, Philippines. Tuy nhiên, đến nay, hệ thống cảnh báo sớm vẫn ở mức sơ khai.
Việt Nam có 40 trạm quan trắc động đất hoạt động ổn định. Ảnh minh họa
Hiện nay, Việt Nam có 40 trạm quan trắc động đất hoạt động ổn định, với khoảng cách giữa các trạm từ 200-300 km. Hệ thống này có khả năng ghi nhận các trận động đất có độ lớn từ 3,5 trở lên. Khi ít nhất 8 trạm ghi nhận cùng một trận động đất, hệ thống sẽ tự động xử lý và xác định độ lớn, sau đó cán bộ sẽ kiểm tra lại để đưa ra kết quả chính xác hơn. Tuy nhiên, hệ thống này hiện tại chủ yếu phục vụ việc ghi nhận và nghiên cứu, chưa đủ khả năng để cảnh báo sớm cho người dân trước khi rung chấn xảy ra.
Bên cạnh đó, Việt Nam cũng chưa có ứng dụng điện thoại quốc gia để cảnh báo động đất cho người dân, và không có quy định cụ thể về việc tích hợp cảnh báo địa chấn vào hệ thống hạ tầng trọng yếu như nhà cao tầng, thủy điện hay bệnh viện.
So với Myanmar, quốc gia vừa hứng chịu trận động đất 7,7 độ vào tháng 3/2025, Việt Nam có thể rút ra bài học quan trọng: việc thiếu sự chuẩn bị trước có thể dẫn đến những hậu quả nghiêm trọng. Đây là lời cảnh tỉnh rõ ràng về tầm quan trọng của việc xây dựng và hoàn thiện các hệ thống cảnh báo sớm để bảo vệ người dân và tài sản.
Trí tuệ nhân tạo (AI) và dữ liệu vệ tinh đang mở ra hướng đi mới cho các nước đang phát triển xây dựng EEW:
Vệ tinh Sentinel-1A sử dụng công nghệ radar khẩu độ tổng hợp (SAR) để quan sát bề mặt trái đất. Ảnh minh họa
Vệ tinh Sentinel-1A của Cơ quan Vũ trụ Châu Âu (ESA), sử dụng công nghệ radar khẩu độ tổng hợp (SAR) để quan sát bề mặt trái đất. Công nghệ giao thoa radar (InSAR) cho phép đo lường chính xác các chuyển động nhỏ của bề mặt đất, thậm chí ở mức milimet.
Vệ tinh Landsat của Mỹ cung cấp dữ liệu quang học đa phổ với độ phân giải không gian và thời gian cao, hỗ trợ giám sát biến dạng bề mặt đất. Tuy nhiên, dữ liệu quang học từ Landsat có thể bị ảnh hưởng bởi điều kiện thời tiết như mây che phủ, hạn chế khả năng quan sát liên tục.
AI và các mô hình học máy (machine learning) đang được ứng dụng để phân tích hàng triệu tín hiệu địa chấn và rung chấn trong thời gian thực. Các mô hình học sâu (deep learning) không chỉ giúp xác định vị trí tâm chấn, độ sâu và cường độ của các đợt địa chấn, mà còn có khả năng dự đoán những yếu tố này trước khi các đợt sóng mạnh lan rộng.
Ví dụ nổi bật là thuật toán DiTing do đại học Texas tại Austin (Mỹ) phát triển, được đào tạo trên dữ liệu địa chấn từ Trung Quốc, đã phân tích các mô hình rung chấn để xác định tâm chấn tiềm năng và đánh giá khả năng xảy ra động đất.
Thứ nhất, thay đổi tư duy về "vùng an toàn": Không nên chủ quan vì ít có động đất lớn trong lịch sử. Hệ thống cảnh báo động đất không chỉ là công cụ bảo vệ mà còn là một chiến lược bảo hiểm quan trọng, đặc biệt trong bối cảnh đô thị hóa nhanh chóng.
Thứ hai, lập bản đồ nguy cơ động đất quốc gia: Việt Nam cần xây dựng bản đồ nguy cơ động đất chi tiết, đặc biệt tại các khu vực có công trình trọng yếu như thủy điện, đường cao tốc và các thành phố đông dân cư. Việc lập bản đồ nguy cơ địa chấn không chỉ là nhiệm vụ của ngành địa chất, mà cần có sự phối hợp chặt chẽ với các ngành quy hoạch đô thị, xây dựng, giao thông và phòng chống thiên tai.
Thứ ba, ban hành quy chuẩn kỹ thuật bắt buộc cho công trình trọng yếu: Cần xây dựng quy chuẩn kỹ thuật quốc gia đối với những công trình có ảnh hưởng lớn đến cộng đồng trong trường hợp xảy ra động đất. Các công trình như bệnh viện, nhà cao tầng, nhà máy điện, hầm giao thông, trường học cần được thiết kế và vận hành tích hợp hệ thống cảnh báo động đất, qua đó giảm thiểu rủi ro thiên tai.
Thứ tư, đầu tư vào công nghệ lõi, bắt đầu từ AI và vệ tinh: Việt Nam cần học hỏi từ các thuật toán như DiTing của Mỹ để phân tích tín hiệu địa chấn. Đồng thời, đầu tư vào các hệ thống tiếp nhận và xử lý dữ liệu từ các vệ tinh như Sentinel (châu Âu) và Landsat (Mỹ), kết hợp với dữ liệu địa chấn nội địa để phát hiện sớm các vùng tích tụ ứng suất địa tầng.
Thứ năm, xây dựng ứng dụng cảnh báo động đất trên di động: Các ứng dụng như MyShake (Mỹ) hay LastQuake (châu Âu) đã chứng minh hiệu quả trong việc cảnh báo sớm thông qua cảm biến trong điện thoại hoặc mạng lưới cộng đồng. Việt Nam có thể thí điểm phát triển ứng dụng quốc gia về cảnh báo động đất, tích hợp với các nền tảng phổ biến như Zalo, SMS, ứng dụng địa phương và kết hợp bản đồ nguy cơ địa chấn theo thời gian thực.
Thứ sáu, tham gia các sáng kiến khu vực và quốc tế về chống rủi ro địa chấn: Các quốc gia đi trước như Nhật Bản, Mỹ và Đài Loan (Trung Quốc) sẵn sàng chia sẻ kinh nghiệm qua chương trình viện trợ, chuyển giao công nghệ hoặc nghiên cứu chung. Thay vì tự đầu tư đơn lẻ với nguồn lực hạn chế, Việt Nam cần chủ động đàm phán và đề xuất các dự án hợp tác quốc tế.
Thứ bảy, lồng ghép giáo dục cộng đồng: Việt Nam cần đưa giáo dục phòng tránh thiên tai vào trường học, bệnh viện, khu dân cư và tổ chức diễn tập định kỳ để cộng đồng có thể phản ứng kịp thời khi thảm họa xảy ra. Nhật Bản là minh chứng điển hình khi ngay từ cấp tiểu học, học sinh đã được dạy cách trú ẩn, sơ tán và phản ứng khi có động đất.
Trận động đất Myanmar mạnh 7,7 độ vừa qua một lần nữa gióng lên hồi chuông cảnh báo cho toàn khu vực Đông Nam Á, trong đó có Việt Nam – nơi vẫn tiềm ẩn nhiều đứt gãy địa chất nguy hiểm nhưng chưa có hệ thống cảnh báo động đất sớm hiệu quả.
Kinh nghiệm từ Nhật Bản, Mexico và Mỹ cho thấy: chỉ khi chủ động chuẩn bị và đầu tư vào công nghệ lõi như trí tuệ nhân tạo (AI), dữ liệu vệ tinh, cùng các ứng dụng cảnh báo trên di động, Việt Nam mới có thể bảo vệ người dân, hạ tầng trọng yếu và đảm bảo an toàn công nghiệp trước thảm họa địa chấn ngày càng khó lường.
Thanh Thanh
Theo Congthuong.vn
